संघात, शरीर आणि मी | Assemblage, Body and Self

संघात म्हणजे अनेक घटकांनी, अवयवांनी बनलेला समूह होय.  जसे घर हा एक संघात, समूह आहे.  जेव्हा घराची दारे, खिडक्या, जमीन, छप्पर, चार भिंती इत्यादी सर्व अवयव विशिष्ट, नियमित पद्धतीने, नियमाने एकत्र येऊन एकमेकांशी संबंधित होतात, तेव्हा त्यास ‘घर’ असे म्हणतात.  

घर या संघाताचे निरीक्षण केले तर प्रामुख्याने काही गोष्टी लक्षात येतात –

१. घर हा संघात पूर्णतः जड व अचेतन असतो.

२. घर हे स्वतःसाठी नसून घरापासून भिन्न असणाऱ्या सचेतन पुरुषासाठी असते.  त्याला गृहस्थ असे म्हणतात.

३. गृहस्थ पुरुष घराचा एक अवयव नसून घरापासून भिन्न, विलक्षण स्वरूपाचा असतो.

४. तो पुरुष संघाताच्या गुणधर्मांनी कधीही लिप्त, स्पर्शित व परिणामी होत नाही.

५. तो पुरुष संघातावर अवलंबून नसतो तर उलट संघात त्या पुरुषावर अवलंबून असतो.

६. घरापासून गृहस्थ पुरुष भिन्न असल्यामुळेच तो घरामध्ये प्रवेश करू शकतो.  तसेच घर बांधले, घर पडले, घर जीर्ण झाले तरी त्या पुरुषावर त्याचा कोणताही परिणाम होत नाही.

याचप्रमाणे ‘शरीर’ हा सुद्धा एक संघात असून तो श्रोत्र, चक्षु वगैरे अनेक इंद्रियांनी, अवयवांनी बनलेला आहे.  म्हणून शरीर-इंद्रिये-प्राण-मन-बुद्ध्यादि हा कार्यकारणसंघात स्वभावतःच जड, अचेतन, कार्य, निर्मित असून शरीर हे सावयव, सविशेष, विशिष्ट गुणधर्मकर्मांनी युक्त आहे.  तसेच शरीर हे स्वतःसाठी नसून शरीरामध्ये राहणाऱ्या देहधारी पुरुषासाठी आहे.  तो देहस्थ पुरुष शरीराचा किंवा संघाताचा एक अवयव नसून संघातापासून अत्यंत भिन्न व विलक्षण स्वरूपाचा आहे.  तो शरीराच्या गुणधर्मांनी कधीही लिप्त, स्पर्शित व परिणामी होत नाही.  तो शरीरादि संघातावर अवलंबून नसून संघात त्याच्यावर अवलंबून असतो.  

- "केनोपनिषत्" या परमपूज्य स्वामी स्थितप्रज्ञानंद सरस्वती लिखित पुस्तकामधून, प्रथम आवृत्ति, मे २०१३
- Reference: "Kenopanishad" by Param Poojya Swami Sthitapradnyanand Saraswati, 1^st Edition, May 2013

- हरी ॐ –