कार्यकारण संघातावर नियमन | Control on Causal Assembly

कार्यकारणसंघातरूपी अशुद्ध, कलुषित आत्म्यावर ज्या संस्कारयुक्त, विवेकी आत्म्याने जय मिळविलेला आहे, तो आत्मा स्वतःचा बंधु, मित्र होतो.  जय मिळविणे म्हणजे कार्यकारणसंघाताची, इंद्रियांची, मनाची जी सहजस्वाभाविक बहिर्मुख प्रवृत्ति आहे, त्यावर नियमन करणे होय आणि त्याच्या विरुद्ध, प्रतिकूल प्रवृत्ति मनामध्ये निर्माण करणे होय.  मग या कार्यकारणसंघातावर नियमन कसे करायचे, यावर आचार्य फार सुंदर सांगतात –

१. देह – शरीर, डोके, मान हे एका सरळ रेषेत ठेवून देहप्रवृत्तीवर नियमन करावे.  

२. प्राण – प्राणायामाच्या साहाय्याने आणि शांतीने प्राणावर संयमन करावे.  

३. इंद्रिये व मन – इंद्रिये ही स्वभावतःच बहिर्मुख, विषयासक्त असून कितीही उपभोगले तरीही अतृप्त, सतत वखवखलेली असतात.  त्यामुळे मनही अखंडपणे विषयांमध्येच रममाण, रत झालेले असते.  अशा इंद्रियांच्या व मनाच्या स्वैर, विषयाभिमुख प्रवृत्तीवर तीव्र वैराग्यवृत्तीने संयमन करावे.  

४. बुद्धि – बुद्धीची सुद्धा सतत बहिर्मुख प्रवृत्ति आहे.  विश्वाचा, बाह्य विषयांचाच सतत बुद्धि विचार करते.  बुद्धीच्या बहिर्मुख प्रवृत्तीवर नियंत्रण करण्यासाठी त्याच बुद्धीने सतत सत्-असत् चा विवेक करावा.  खरोखरच या विश्वामध्ये नित्य काय, अनित्य काय ?  याचा विचार करावा आणि जे असत् , अनित्य असेल त्याचा जाणीवपूर्वक त्याग करून सत् वस्तूचाच आश्रय घ्यावा.  यामधूनच आपोआप सर्व विषय अनित्य स्वरूपाचे आहेत, हे समजल्यानंतर नित्य, सत् वस्तु कोणती ?  तिचे स्वरूप काय आहे ?  ही जिज्ञासा निर्माण होईल.  मनामध्ये तीव्र तळमळ निर्माण होऊन, तीव्र मोक्षेच्छा व तीव्र वैराग्य उदयाला येईल.  मन, बुद्धि अंतर्मुख होईल.  अशा प्रकारे बुद्धिप्रवृत्तीवर नियमन करावे.  

५. अहंकार – ब्रह्मज्ञानाच्या अहं अकर्ता-अभोक्ता |  अहं सच्चिदानन्दस्वरूपः |  या अनुभूतीमध्येच अहंकार आपोआपच गळून पडतो.  

अशा प्रकारे ज्या पुरुषाने आपल्या देहेंद्रियादि कार्यकारणसंघातावर विजय मिळवून सर्वांना नियमित केलेले आहे, तो पुरुषच त्याच्या आत्म्याचा म्हणजेच स्वतःचा बंधु, मित्र होतो.  तो शोकमोहादि संसारापासून मुक्त होतो.  

- "श्रीमद् भगवद्गीता" या परमपूज्य स्वामी स्वरूपानन्द सरस्वती लिखित पुस्तकामधून, तृतीय आवृत्ति,  डिसेंबर २००२
- Reference: "Shreemad Bhagavad Geeta" by Param Poojya Swami Swaroopanand  Saraswati, 3rd Edition, December 2002

- हरी ॐ –