त्रिगुणात्मक प्रकृती | Prakriti – The Prime Driver

परमात्मा तर जीवाला कर्मप्रवृत्त करीत नाही किंवा त्याला सुखदुःखात्मक इष्टानिष्ठ फळही देत नाही.  परंतु प्रत्यक्ष अनुभव जर पाहिला तर जीव अनेक प्रकारच्या कर्मामध्ये प्रवृत्त झालेला दिसतो. तसेच तो अनेक प्रकारची सुखदुःखादि कर्मफळेही उपभोगतो.  मग त्या जीवाकडून कर्म करवून घेणारा तसेच जीवाला त्याच्या कर्मांची फळे देणारा कोण आहे ?  आत्म्यामध्ये जर कर्तृत्व-कारयितृत्व वगैरेदि प्रत्ययांचा अत्यंत अभाव असेल तर हे प्रत्यय कोणामुळे निर्माण होतात.  या शंकेवर भगवान स्वतःच उत्तर देतात – स्वभावस्तु प्रवर्तते |  

स्वभावच सर्व जीवांना कर्मप्रवृत्त करतो, कर्म करवून घेतो आणि कर्मफळ देतो.  स्वभावच जीवाच्या मनामध्ये प्रवृत्ति म्हणजे संकल्प निर्माण करतो.  स्वभाव म्हणजेच प्रकृति होय.  ही वासनामय प्रकृति त्रिगुणात्मक असते.  हीच जीवाच्या अंतःकरणामध्ये सात्त्विक, राजसिक, तामसिक वासना निर्माण करते.  मागील अनेक जन्मांच्यामध्ये या वासनांचा संग्रह केलेला असतो.  या सूक्ष्म वासना जेव्हा फलद्रूप होतात तेव्हा त्याचेच रूपांतर संकल्पामध्ये होवून तो जीव प्रकृतीच्या, वासनांच्या अधीन होवून त्या वासना, संकल्प पूर्ण करण्यासाठी कर्मप्रवृत्त होतो.  ही प्रकृति जीवाकडून सर्व प्रकारची कर्मे करवून घेते आणि जीवाला त्याची कर्मफळे उपभोगावयाला लावते.  

मागील अनेक जन्मांच्या वासना असल्यामुळे मनावर त्याचा फार मोठा प्रभाव असतो.  या सूक्ष्म वासना घेवूनच जीव जन्माला येत असतो.  त्यामधूनच प्रत्येकाचा स्वभाव बनतो.  प्रत्येकाचा स्वभाव, म्हणजेच प्रकृती भिन्न-भिन्न स्वरूपाची असते.  त्यामुळे प्रत्येकाचा एक विशिष्ट स्वभाव बनतो, कारण त्यामध्ये त्रिगुणांचे कमी-जास्त प्रमाण असते.  प्रत्येक जीव या प्रकृतीच्या अधीन असतो.  त्याचा स्वभावच त्याच्यावर नियमन करतो.  ही प्रकृतीच प्रत्येक जीवाला कर्मामध्ये प्रवृत्त करते.  ही प्रकृति वासना निर्माण करून जीवाला चांगल्या-वाईट कर्मात प्रवृत्त करते.  म्हणून जशी वासना असेल तसेच कर्म त्याच्या हातून घडते.  तीच प्रकृति जीवाला सुखदुःख उपभोगण्यास लावते.

जीव या वासनामय प्रकृतीच्या अधीन असल्यामुळे तो काहीही करू शकत नाही.  स्वतःच्या स्वभावावर तो नियंत्रण करू शकत नाही.  म्हणून जीवांच्या या सर्व कर्मप्रवृत्तीचे व सुखदुःखादि संसारबंधनाचे कारण परमात्मा नसून त्रिगुणात्मक प्रकृतीच आहे.  

  

- "श्रीमद् भगवद्गीता" या परमपूज्य स्वामी स्वरूपानन्द सरस्वती लिखित पुस्तकामधून, तृतीय आवृत्ति,  डिसेंबर २००२
- Reference: "Shreemad Bhagavad Geeta" by Param Poojya Swami Swaroopanand  Saraswati, 3rd Edition, December 2002

- हरी ॐ –