‘मी’ मन आहे का ? | Am I the Mind ?

चक्षु वगैरे इंद्रियांमागे मन असेल तरच इंद्रिये बघू शकतात.  मनाशिवाय बघणे किंवा ऐकणे वगैरे क्रिया होऊ शकत नाहीत, कारण इंद्रियांमधून शब्द, स्पर्श, रूप, रस आणि गंध यांच्या संवेदना मनामध्ये ग्रहण केल्या जातात आणि नंतरच त्या विषयांचा अनुभव आणि ज्ञान होते.  मन आहे तर बाह्य विषयांचा अनुभव आहे.  मन नाही तर कोणताच अनुभव येत नाही.  तसेच मन सुखी तर मी सुखी; मन दु:खी, अस्वस्थ किंवा चिंताग्रस्त तर मी दु:खी, अस्वस्थ, चिंताग्रस्त होतो.  मनामध्ये जसे बदल होतात तसेच ‘मी’ मध्येही बदल होतात.  या सर्व अनुभवावरून दिसते की, मन म्हणजेच ‘मी’ आहे. 

सर्व विषयांचे ज्ञान आणि अनुभव, तसेच सर्व सुखदु:खांचे अनुभव मनात येत असतात.  म्हणून मन हे ज्ञान घेण्याचे साधन आहे आणि ज्ञान होण्याचे स्थान आहे.  या साधनालाच आपण सर्व ‘मी’ म्हणत असतो.

मन अतिसूक्ष्म असल्यामुळे काढून प्रत्यक्ष दाखविता येत नाही.  परंतु त्याचा अनुभव मात्र प्रत्येकाला येत असतो.  त्यामुळे इतर दृश्य वस्तुप्रमाणे त्याचे निरीक्षण करता येते.  मन मनाला जाणू शकत नाही, कारण ते विकारयुक्त आहे व ते जरी सूक्ष्म असले तरी ते इतर विषयांप्रमाणे दृश्य आहे.  त्यामुळे त्याला स्वतःची चेतना नाही किंवा जाणीवही नाही.  त्याला स्वतःचा प्रकाशही नाही.

तर उलट मनाचे सर्व विकार ‘मी’ ला समजतात की, जो स्वतः चेतनयुक्त असून सर्व विकारांचा द्रष्टा आहे.  म्हणजेच ‘मी’ मनाचा सुद्धा द्रष्टा आहे.  म्हणून ‘मी’ द्रष्टा, मनबुद्धिचित्ताच्या विकारांपासून भिन्न आहे.  म्हणून ‘मी’ (subject) म्हणजे मन नाही.

- "श्रीमद् भगवद्गीता" या परमपूज्य स्वामी स्वरूपानन्द सरस्वती लिखित पुस्तकामधून, तृतीय आवृत्ति,  डिसेंबर २००२
- Reference: "Shreemad Bhagavad Geeta" by Param Poojya Swami Swaroopanand  Saraswati, 3rd Edition, December 2002

- हरी ॐ –