मी प्राण नाही | Prana and ‘Me’

 

सर्व इंद्रियांना शक्ति देणारा प्राण आहे.  प्राणामुळे सर्व इंद्रिये कार्य करतात.  तसेच प्राण जोपर्यंत शरीरात आहे, तोपर्यंत शरीर जिवंत असते.  शरीरातून प्राण गेला की, शरीर मृतवत होते.  या संदर्भात छांदोग्योपनिषदामध्ये प्राण – इंद्रियांचा संवाद आहे.

 

एकदा प्रत्येक इंद्रिय इतर इंद्रियांवर आपापले वर्चस्व सिद्ध करीत होते.  एक इंद्रिय काही काळ रजेवर गेले.  त्याच्या गैरहजेरीत इतर सर्व व्यापार व्यवस्थित चालू होते.  याप्रमाणे कोणालाही आपले वर्चस्व सिद्ध करता आले नाही.  त्यांना वाटले की, सर्व इंद्रिये मिळून शरीराचे व्यापार चालवितात.

 

त्यावेळी प्राण सांगतो, ‘बाबांनो, तुम्ही कोणीही श्रेष्ठ नाहीत.  तुमच्यामागे मी आहे म्हणून तुम्हा सर्वांना कार्य करण्याची शक्ति, सामर्थ्य मिळते.  यावर इंद्रियांनी प्राणाचे वर्चस्व आणि सर्वोत्तमत्व मान्य केले नाही.  म्हणून आपले सामर्थ्य दाखविण्यासाठी प्राण शरीरातून बाहेर जाण्यास निघाला. त्याक्षणी सर्व इंद्रिये आणि शरीर गलितगात्र झाले.  सर्व मृतवत् झाले.  यावेळी सर्व इंद्रियांनी प्राणाचे श्रेष्ठत्व कबूल केले.

 

म्हणून कोणी म्हणेल की ‘प्राण’ म्हणजे ‘मी’ आहे.  परंतु प्राण ‘मी’ नाही, कारण प्राण शरीराबरोबर निर्माण झालेला असल्यामुळे तो अनुभवायला येतो.  तसेच प्राणाला स्वतःची चेतना किंवा जाणीव नाही. तर ‘मी’ ला प्राणाची जाणीव आहे.  त्याप्रमाणे प्राणामध्ये भूक आणि तहान यासारखे विकार होत असतात.  म्हणून या सर्वांची जाणीव असणारा ‘मी’ प्राणांपासून भिन्न असला पाहिजे.  म्हणजेच ‘मी’ प्राण नाही.

 

 

- "श्रीमद् भगवद्गीता" या परमपूज्य स्वामी स्वरूपानन्द सरस्वती लिखित पुस्तकामधून, तृतीय आवृत्ति,  डिसेंबर २००२
- Reference: "Shreemad Bhagavad Geeta" by Param Poojya Swami Swaroopanand  Saraswati, 3rd Edition, December 2002

 

- हरी ॐ –